Kategori : Duyuru - Etiketler :bulaşı, droplet, enfeksiyon, epidemi, karantina, korona virüsü, maske, pandemi, siperlik, sosyal mesafe, ventilatör, yüz kalkanı - Tarih : 19 Mayıs 2020

Tüm ülkeler gibi yurdumuzu da étkisi altına alan salgın, alışkanlıklarımızı değiştirdiği gibi dilimize de étki éderek sözcüklerimizi tepe taklak devirdi. Korona virüsü olarak bilinen ve birden bire dilimizden düşmeyen bu salgın yédiden yétmişe néredeyse hepimize yéñi sözcükler öğretip ortak bir gündem maddesi yarattı. Bu yazıda, onumda (tıpta) géñel géçer olan söz koñusu sözcükleriñ toplum tabanındaki kullanım alañlarına değinerek öñerilerimize gérekçeleriyle birlikte yér vérdik.

Salgın, hepimiziñ yaşam alışkanlıklarını kökünden değiştirdi. Bu koñuda yüzlerce, biñlerce örnek vérilebilir. Bu örneklerden biri de sanal toplantılardır. Bundan üç béş ay öñcesinde işletmeleriñ, okullarıñ, dernekleriñ, üniversiteleriñ sanal toplantılarla bir araya gelerek konuşmalar yapması, sunuştaylar gérçekleştirmesi yadırganabilecek bir durumken bugün olağan karşılanmakta, olması géreken bir adım olarak görülmektedir. Üniversiteleriñ sanaldan yaptığı sınavlara, sanal sunuştaylar da eklenerek biñlerce kilometre uzaklıktaki kişilerle iletişim kurulup işleriñ böyle de yürüyebileceği benimsenir bir durum aldı.

İşte böylesi bir ortamda bizler de Türk Dili Dérneği olarak yıllardır yapageldiğimiz sanal toplantılarımızı yönetim kurulu ile sınırlandırmayarak kamuoyunuñ katılımına açtık. Bu toplantılarda sağlıkla ilgili soñ dönemlerde kullanım oranı artan sözcükler üzerinde durduk, tutanaklarımızı yazdık, öñerilerimizi sunarak pişmesini bekledik. Yordamımızı gözden géçirip sözcükleri bir süzgeçten eledik. İlkini 26 Nisan 2020’de gérçekleştirdiğimiz bu sanal toplantıları ayrı ayrı, toplamda da dört kéz düzenleyerek bir soñuca ulaştık. Bu dört toplantınıñ sürdüğü bir aylık süreçte söz koñusu sözcükleri ara ara kamuoyuna bildirerek yoklama çektik. Öñerilen sözcükleri soñraki toplantılarda yéniden gözden géçirdik. Bu süreçte olgunluğa eriştiği kanısına vardığımız bu sözcükleri ulusumuzuñ bilgisine sunarız.

epidemi: salgın
Salgın sözcüğü dilimizde öteden beri kullanılan bir söz olmakla birlikte gérek toplum gérek de onum (tıp) alañında işlekliği bulunur. Bu yüzden salgın sözcüğü için yéñi bir karşılık aranmasına gérek olmadan kullanımı sürdürülmelidir.

pandemi: büyük salgın, géñel salgın
Bire bir çeviride tümsalgın olarak karşılık vérilebilirse de bu tür durumlarda kendi bakış açımızı, kendi ulusal añlağımızı (zekâmızı) yéğlememiz gérekir görüşüyle buna sıcak bakılmadı. Yérel ağızlarımızda bulunan kıran sözcüğü üzerine de duruldu. Öte yandan karasalgın sözcüğünü de gündemimize alıp déñemelerini yaptık. Nitekim kıran ile karasalgın sözcüklerinden hep ölümcül durum bélirttiğinden cayıldı ancak pandemiler ölümcül olmayabilir. Örneğin dudak uçuğu da bir pandemi özelliği taşır ancak ölümcül déğildir. Yaşam boyu bizimle var olan bu tür virüsler nédeniyle tüm kişioğlunda görülen ölümcül olmayan sayrılıklar bulunur. Bu durumda şimdilerde gündemimizde olan ölümcül bir salgına bakarak duygusal davranış sergilemek doğru olmaz. Bu bağlamda öñceki örneklerini de göz öñüne alarak büyük salgın sözcüğü üzerinde uzlaştık. Büyük élçilik sözü bu öñerimize arka çıkacak bir örnek olarak gösterilebilir. Yine müdürlük ile géñel müdürlük kavramlarınıñ ayrılışı örneğini de göz öñüne alıp géñel salgın démeniñ de uygun olacağı yargısına vardık. Büyük salgınıñ / géñel salgınıñ ölümcül olması durumunda kıran ya da karasalgın sözcüklerinden biriniñ de yéğlenebilir olduğu görüşündeyiz. Kovid-19 ölümcül özellikler gösterdiğinden bir tür kıran / karasalgın olarak tanımlanabilir.

droplet: damlacık
Yaygın kullanım alañı bulunan damlacık sözcüğünüñ kullanımınıñ sürmesi gérekir. Kavramı karşıladığından yéñi bir karşılık aranmasına gérek yoktur.

maske: yüzlük
Var olan örneklerden yola çıkıldığında maske sözcüğü için yüzlük démeyi uygun bulduk. Boynumuza takdığımız nésneye boyunluk, öñümüze giydiğimiz giysiye öñlük, gözümüze taktığımıza da gözlük dédiğimiz gibi yüzümüze taktığımız/giydiğimiz nésneye de yüzlük démemiz dilimiziñ doğal sözcük yaratma sürecinden biri gibi karşımızda durur. Öte yandan allık (makyaj) yapılırken yüzü kaplama işlemine de yüzlük dénmesi, kavramı yine karşılar.

siperlik maske (face shield mask): yüz kalkanı
Yéñi bir araç olduğundan dilimize yérleşmeden kullanım alañı bulan yüz kalkanı sözcüğü, aracıñ gérek yapısını gérek de işlevini doğru tanımladığından iyi bir karşılıktır. Yüz kalkanı sözcüğünü birçok üreticide, satıcıda ve basın yayın kuruluşlarınıñ yayınında görmemizi sévindirici bir durum olarak değerlendirmekteyiz. Toplum tabanında da yaygınlaşmasını umuyoruz.

semptom: bélirti
Yaygın kullanım alañı bulunan bu sözcüğüñ onum bétiklerinde (tıp kitaplarında) géçtiği çalışmalar da vardır. Doğru bir karşılık olduğundan kullanımı sürdürülmelidir. Yine semptomik de bélirtisel, olumsuzluk eki olarak kullanılan asemptom da dilimizde bélirtisiz olarak karşılık bulur.

sosyal mesafe: güvenli uzaklık
Sosyal sözcüğünüñ karşılığı toplumsal, mesafe sözcüğünüñ ise uzaklıktır ancak toplumsal uzaklık olarak kullanılması uygun déğildir. Sosyal mesafe bir tür koñum bélirtir. Tinsel (ruhsal/psikolojik) bir durumu añlatmaya daha eğilimli bir sözdür. Oysa günümüzde añlatılmak istenen tinsel déğil fizikî mesafe koymak, aralık bırakarak iletişimde olmaktır. Bu yüzden bu durumuñ olumlamasını yaparak güvenli uzaklık démek dilimize ve yaşam añlayışımıza eñ uygun déyiş olacaktır, görüşünde uzlaştık.

izolasyon: yalıtım
Dilimizde yaygın bir kullanım alañı bulunan yalıtım sözcüğü, onum (tıp) alañında da kavramı karşılar.

sosyal izolasyon: toplumsal yalıtım
Kişiniñ kendini toplumdan ıraklaştırması, uzak tutmasından dolayı kendini yalıtması, toplumsal yalıtım olarak adlandırılabilir.

karantina: kapantı
İtalyancada gemileriñ kırk günlük toprağa çıkma yasağına vérilen bu ad, soñraları añlamını géñişleterek günümüzdeki biçimini almıştır (bkz. İtalyanca quaranta “kırk”). Karantina altına alınan kişi ya da hayvanlar bir yérde kapalı olarak tutulur, sayrılıklarınıñ yayılmasınıñ öñüne géçilir. Bir yérde zorunlu olarak tutulma, kapalı bulundurulma durumundan dolayı kapantı sözcüğünü uygun bulduk. Kapamak sözcüğüne eklenen -ntı eki géçmiş dönemdeki örnekleriyle de hep kötü durum bélirten sözcüklerde kullanılmıştır. Sarkıntı, sıkıntı, kuruntu, kesinti, akıntı örneklerinde olduğu gibi kötü durum bélirten bu ek ile kapantı sözcüğünü söz koñusu kavram için uygun bulmaktayız.

pik noktası (peak): doruk, tepe
Yaygın bir kullanım alañı olan tepe noktası birçok kişiye kavranç (matematik) derslerinden tanıdık gelecektir. Buna ek olarak “… doruk yapmak…”, “… doruğa çıktı…” gibi sözler de kullanılabilir.

salgınıñ plato yapması: salgınıñ düzlüğe çıkması / durağanlaşması / duraklaması
Düzlük diye karşılığı bulunan plato sözcüğüne gönderme yaparak salgınıñ doruğa çıkmasından (pik yapmasından) soñraki aşamasına plato yapması déniyor istatistik biliminde. Bunuñ yérine salgınıñ düzlüğe çıkması yéğelenebilir. Yine buna ek olarak durağanlaşması, duraksaması gibi sözcükler de birer séçenektir.

enfeksiyon: bulaşı(m), algınlık
Gribal/viral/vb. enfeksiyonlara soğuk algınlığı déndiği için géñel olarak enfeksiyon sözcüğü için algınlık dénebilir. Ayrıca Kocaeli Üniversitesiniñ 2006 yılında yayımladığı Türkçe Tıp Terimleri Kılavuzu’nda da gördüğümüz bulaş sözcüğü, korona virüsü ile birlikte birden toplum olarak hepimiziñ bildiği bir sözcüğe dönüştü. Basın yayın kuruluşlarınıñ yanı sıra ülke yöneticilerimiz de enfeksiyon için bulaş déyince sözcük yaygınlık kazandı. İşiñ özünde Türkçe bir sözcüğüñ yaygınlaşması sévindiricidir ancak dil bilgisi kurallarına aykırı bir sözcüğüñ dolaşıma girmesi ürkütücüdür. Bulaş sözcüğünüñ görüş, varış, buluş vb. sözcükler gibi türediğini sananlar yanlış türetimiñ ayrımına varmadan söz koñusu sözcüğüñ kullanımını yaygınlaştırdı. Oysa örneklerdeki sözcükler -ş eki déğil, -uş/-iş eki almışlardır. Bu yüzden bu ek bulamak sözcüğüne gelmiş olsaydı doğrusu bulaş déğil bulayış olurdu (bkz. yaşa- > yaşayış). Bu yanlış durum birçok dilciniñ uyarısıyla düzeltilmeye çalışarak dile getirildi, ilgili yérlere yazıldı. Bizler de söz koñusu sözcüğüñ bulaşı ya da bulaşım olarak kullanılmasını savunmaktayız.

enfekte: bulaşık, algın
Enfeksiyon için algınlık dénirse bu durumda enfekte için algın dénebilir. Öte yandan kırmaktan kırık, çıkmaktan çıkık, sökmekten sökük örneklerinde olduğu gibi bulaşmaktan da bulaşık sözcüğü ortaya çıkar. Dar añlamda yalñızca yémek artıklarınıñ bulaştığı tabak çanağı bélirtmek dışında sayrılıklarıñ (hastalıklarıñ) bulaşması durumunda da bulaşık sözcüğü gérçek añlamında kullanılabilir. Böylece öñ ad durumundaki enfekte hasta için bulaşık hasta, bulaşmış hasta daha da doğrusu bulaşık sayrı, bulaşmış sayrı diye söylenebilir. Beñzer olarak enfekte olmak durumunu bulaşmak ve enfekte étmek eylemini de bulaştırmak olarak kullanabiliriz.

dezenfekte: arındırma
Enfekte sözcüğü bulaşık, dezenfekte de bulaşığı arındırmak démektir. Dilimizdeki arındırmak sözü durumu açıklayıcı nitelikte olduğundan dezenfekte étmek için arındırmak, dezenfeksiyon için arındırma, dezenfektan için de arındırıcı, arıtan sözcüklerini uygun bulduk.

sanitasyon: sağlıklama, sağaltma
Kişiniñ yéñiden sağlığını kazanmasında uygulanacak yol yordamı bildiren sözcüğe karşılık sağlıklama ya da sağaltma sözcüklerini kullanmayı uygun görmekteyiz.

filyasyon: bulaşı kovuşturma
Kişiniñ sayrılık tanısı (teşhisi) koñmadan öñce iletişimde olduğu kişileriñ de salgından étkilenmesi ya da doğrudan étkileyici oluşu söz koñusu olduğundan o kişileriñ de izleriniñ sürülerek kaynağa ulaşma sürecine filyasyon déniyor. Bu arayış, savcılarıñ bir olayı kovuşturmasıyla beñzer yapıda olduğundan bu durumu bulaşı kovuşturma olarak adlandırmak doğru olacaktır.

ventilatör: solunum aracı, solutaç
Yaygın olarak kullanım alañı bulan solunum cihazı sözcük öbeği bulunsa da cihaz için aygıt ya da araç diyerek dilimize daha duru bir kazanç sağlayabiliriz. Yine araç géreç yapma eki olan -Aç ile türetilen büyüteç, tıkaç, sayaç  gibi örneklerde olduğu gibi solutaç diye tek sözcüklük bir karşılık da yéğlenebilir.

entübe étmek: solutmak
Borulamak diye kılavuzlarda bir karşılığı bulunsa da yéğlenmesinde çekinceler yaratıyor. Boru sözcüğünüñ kaba bulunması buna néden olabilir. Oysa soluk borusu gibi örneği de bulunur. Nitekim yéñi bir sözcük aranırsa borulamanıñ amacı göz öñüne alınarak solutmak sözcüğü kullanılabilir. Bu durumda entübe édilen de solutulan diye bélirtilir. Entübasyon ise soluklandırma olarak adlandırılır.

immün: bağışık, bağışıklık
İmmün sözcüğü ile türevleriniñ tümünüñ bağışıklık sözcüğü ile karşılanan yaygın bir karşılığı vardır. Bu kullanım sürdürülmelidir.

zootonik: sakağı
Hayvanlardan kişioğluna géçebilen sayrılıklara dénen zootonik sözcüğü için dilimizde beñzeri bir karşılığı olan sakağı sözcüğünüñ kullanılmasını uygun bulmaktayız. Güncel sözcüklerimizde de bulunan sakağı sözcüğü, özellikle atlardan kişilere géçen sayrılıkları bélirtmek için söylenir. Géñiş añlamda kullanılmasını öñe sürdüğümüz bu sözcük, yıllar öñce yérel ağızlarda at yarışı kazananlara vérilen nésneye dénilen ödül sözcüğünüñ géñiş añlamda mükafat sözcüğü için kullanılması gibi değerlendirilebilir.

vaka: olgu, oluntu, sökel
İlk toplantılarımızda vaka için sökel sözcüğünü öñe sürdük. Sökel, yérel ağızlarda bulunan güçsüz, düşkün añlamını véren bir sözcüktü. Kimi yérlerde de soğuk algınlığına yakanlanmış sayrıları, kimi yérlerde de sakat kimseleri añlatmakta kullanılır imiş. Araştırmalarımız soñucu daha çok hasta añlamında kullandığımız vaka sözcüğü için sökel sözcüğünüñ uygun düşeceği görüşünde olarak karşıklıklar dizimine aldık, çevremizde paylaştık. Ne yazık ki olay sözcüğü ile karıştırdığımızı sananlar oldu. Kimi doktorlar da olgu sözcüğünü yaygın biçimde kullandıklarını dile getirdi. Oysa dilimize Arapçadan géçmiş olan vaka sözcüğü olay olup vakıa sözcüğü ise olgu démektir. Ne yazık ki vaka ve vakıa sözleriniñ birbirine karıştırılması soñucu gérçekte olay anlamına gelen vaka sözüne olgu dénmiştir. Bu añlam açısından yañlıştır. Çünkü olgu ve olay ayrı kavramlardır. Olgu, gérçeklik iken olay ise olgunuñ tek tek örneklerine vérilen addır. Örneğin, serbest düşme fiziksel bir olgudur ancak bir elmanıñ ağaçtan yére düşmesi bir olaydır. Dolayısıyla Kovid-19 bulaşısı bir olgu iken bir kişiniñ Kovid-19 bulaşısına yakalanması bir olaydır. Ancak bunu olay olarak tanımlamak yadırganabilir. Sağlık bilimlerinde ve hukukta bu tür durumlara İngilizce terim olarak, durum añlamına gelen case dénmektedir. Buna durum démek de olay démek gibi yadırgayıcı olabileceğinden, zaten olmuş bir durumu açıklamak için oluntu sözcüğünü öñeriyoruz. Oluntu sözcüğü daha önce açıkladığımız –ntı ekiyle türetilmiştir. Olmuş bir durumu añlatır.

test: sınama, sınak
Yalñızca onum alañında déğil eğitim, öğretim gibi tüm alañlarda kullanılan test sözcüğü için sınama veya sınak sözcüklerini kullanmak uygun olur.

süper taşıyıcı: delim taşıyıcı
Eñ az 3, eñ çok 7 kişiye bilerek ya da bilmeyerek sayrılık bulaştıran kişiye yayan taşıyıcı sözcüğünü kullanabiliriz. 7’den çok kişiye bilerek ya da bilmeyerek sayrılık bulaştıran kişiyi de delim sözcüğü ile bélirtebiliriz. Delim sözcüğü Divanu Lügati’t Türk’de géçmektedir ve çok, pek çok, daima, hep añlamlarında vérilmiştir.

salgın öñlemlerine uymayan kişi: yasaktutmaz, kanmaz
Salgın öñlemleri kapsamında alınan yasaklamaları umursamayarak görmezden gelen, küçümseyerek yasağı delenlere yasaktutmaz dénebilir. Söylenen, añlatılan koñunuñ gérçekliğine inanmayı bildiren kanmak sözcüğü üzerinden bunuñ olumsuzunu bélirtecek kanmaz sözcüğü de yéğlenebilir.

Kapantıdan (karantinadan) dolayı evlerde kaldığımız şu günlerde gündemimize giren, toplantılarımızda da dile gelen şu sözcükler üzerinde de tartıştık.

webinar (webiner): sanal sunuştay, ağ sunuştayı
Web ile seminar sözcükleriniñ kesilip biçilerek dikilmesiyle oluşturulan webinar sözcüğünü dilimizde sanal sunuştay ile karşılayabiliriz. Workshop için toplum tabanında yaygın kullanım alañı bulan çalıştay sözcüğünüñ varlığı da seminer añlamındaki sunuştay sözcüğüne arka çıkacağından sanal sunuştay sözcüğü üzerinde uzlaştık. Doğal olarak web meeting de sanal toplantı, ağ toplantısı olarak yéğlenebilir.

Kamuoyunuñ bilgilerine sunarız.

Türk Dili Derneği
19 Mayıs 2020

Yazıda 30 harfli Türk Dili Derneği Alfabesi kullanılmıştır.
Ayrıntılı bilgi için: www.turkdilidernegi.org.tr/turk-dili-dernegi-alfabesi/